Türkçenin kelimeleri itibariyle Kur’an ve Sünnet kaynaklı olması sadedinde bunu göstermek üzere tesbit ettiğimiz kelimelerin sonunu getirmenin imkân ve ihtimali yok. Tedkik edip üzerinde mülahazalarda bulunduğumuz ve bulunulması gereken hayli kelime de sırada bekliyor. Ama tedkik edilmesi gerekenler sadece kelimeler ve onların iştikakları ile sınırlı değil. Lisanımızın cümle yapısı, terkipleri, ekleri ve edatları üzerinde de Kur’an’ın tesirini göstermek üzere mülahazalarda bulunduk ve bulunmaya devam edeceğiz inşallah. Bu başlık altındaki bahsimiz de çokça kullandığımız bir ekle alâkalı olacak.

 

Lisanımızdaki kelimelerin sonlarına getirdiğimiz eklerin bazıları ile ilgili tedkikler yapıp önceki kitaplarımızda da bunlarla ilgili mülahazalarımızı uzun uzadıya yazmıştık: iken , ken  ekinin Arapçanın nakıs fiillerinden olan kane ’ den geldiğini, "idi " "di-dı " ekinin "eda " kelimesi ile alâkalı olduğunu olumsuz ve masdar eki olan "me,ma " eklerinin Arapçanın ma-i nafiyesi ve ma-i masdariyesi olduğunu izah ederek misallerini, kaidelerini önceki neşrettiğimiz kitaplarda tesbite ve izaha çalışmıştık.

Bu tedkiklerimiz bizi “Acaba lisanımızda ek olarak kullandığımız eklerin hangileri bunun gibi müstakil manaları olan kelimelerdir? Yoksa hepsi mi bu şekildedir? Ne kadarı Kur’an’ın bize öğrettikleridir?” sorularını sormaya sevk etti. Bu sebeple ekler konusunda da gözlerimizi ve kulaklarımızı müteyakkız halde okuduğumuz, dinlediğimiz şeylere teksif etmeye başladık ve bizi teyid edecek karineler de çoğalmaya başladı. Hiç acele etmeden onları teker teker izah etmeye de yazmaya da başladık. Bu yazıya da bir zarfın lisanımızda hangi eklerle meydana çıktığını izah sadedinde bu başlığı açtık. 

 

Her Cuma namazında hutbe okuyan hatib hutbenin Türkçe kısmını bitirdikten sonra euzü besmele çekerek inne’d-dine indallahi’l-İslam  ayetini okur ve cemaat bu ayetin manasını bilir. Mutad olarak bu ayetin manası şöyle ifade edilir: “Şüphesiz Allah indinde din İslâm’dır”; kimi de “Allah katında din İslâm’dır” diye çevirir. Bu ifadeleri duyduğumda çocukluğumdan beri aklıma şu takılırdı: “indinde”de neden iki “inde”, “katında” neden bir “inde” var! Bunu çocukken şöyle çözmüştüm: “inde”nin ilkinin bir manası da “kat”mış da ondan… Sonraları bu “inde”lerin ne kadar çok olduğunu fark ettim. Bunun aslını, esasını anlamaya ve tesbite çalışmak bugünün nasibiymiş.

 

"İndî " göreceli diyorlar bu kelimenin karşılığı olarak ve "indinde " katında/yanında manalarıyla lisanımızda mevcut olan bu iki kelimenin Arapçanın zarflarından biri olan “inde " nin bizzat kendisi olduğunda kuşku yoktur. Bu tabirler Türkçede hâlâ tedavüldedir: “birtakım indi  mülahazalarla hüküm vermiş" "onun indinde  bu sözün bir değeri yok" cümlelerinde olduğu gibi. Arapçada zarflar bir ismin başına muzaaf/tamlanan olarak gelir yani kendisinden sonra bir muzafun ileyh gelir; indehu  - onun yanı/nda, indallahi  - Allah’ın katı/ında gibi. Bazen de fiillerin başına gelmesi gerekir. O zaman da fiilin mutlaka masdar haline gelmesiyle inde/huruci/hi  - çık/ması/an/ında - çıkışında yahut onun manasını masdarlaştıracak bir edat olan ma-i masdariye olmasıyla inde/ma/ cae  - geldi/ği/nde veya ism-i mevsul gelmesi ile inde/llezine/amenu  - iman edenler/in/yan/ında terkiplerindeki gibi olur.  

 

Yukarıda italik olarak yazdıklarımızla Kur’an harfleri ile yazdıklarımızın aynı seslerden olmasına dikkatinizi çekmek için farklı karakterde yazdık. Hem seslerinin hem ek olarak aynı vazifede olmasının hem de manasının uyuşması tesadüfi olmasa gerek. Yani lisanımızdaki “-ında, -inde, -unda, -ünde” hatta “-anda, -ende” ekleri zarf olan inde ile birebir aynı ses; ve kelimeye verdiği şekil bakımından ayniyet arzetmektedir. Yani bizim isimlerin ve fiillerin ya da zarfların sonuna ek olarak getirdiğimiz -inde Arapçanın inde  zarfıdır. Türkçedeki “baktığında” kelimesini Arapça söylemek istersek indema nazara deriz. Geçmişte daha çok kullanılmasına rağmen zamanımızda neredeyse hiç söylenmeyen ende-anda ekleri vardır ki o da bu kabilden bir ektir yani bu da inde’dir; gelende, soranda gibi. Zira Okyanus’un beyanına göre ande, unde telaffuzu da istimal olunmaktadır. Yani inde Arapçada kelimenin başında gelirken Türkçede kelimenin sonunda bulunur. Bu fiilin başına geldiğinde böyle olmaktadır, ismin başına geldiğinde nasıl olur?

 

Çoğu durumda bundan farklı değildir yani inde lafzı ekseriya değişikliğe maruz kalmaz, aynı ses ve vazife ile yani zarf olma vasfı ile isimlerin başında bulunur. İzafet durumunda bulunan isimlerde “evin kapısında”, “babamın evinde” terkiplerinde görüldüğü gibi “inde” zarfı çok bariz durmaktadır. Diğer zarfları da izafetle yer zaman zarfı haline getirirken yine çok belirgindir; yanında, altında, önünde, arkasında, üstünde, sağında, solunda terkiplerinde olduğu gibi. Sıfatların izafetinde de bu şekildedir; büyüğünde, küçüğünde, korkağında, zayıfında, güçlüsünde, sıcağında tabirlerinde olduğu gibi. 

Bir de kalıntı, çıkıntı, birikinti, döküntü, sıkıntı gibi sonunda “inti”, “üntü” bulunan kelimelerimiz vardır ki hakiki Türkçe imlasında bu “te” ile değil de “dal” ile yazılmaktadır. Sıkındı , çökündi  şeklinde yazılması bize bu ekin de “inde” zarfı olduğu neticesine götürdü; zira inde zarf olan bir kelimedir, sonunda -ıntı vb. ek olan kelimeler ise bir yeri yahut zamanı işaret etmektedir: çöküntü bir mekândaki veya satıhtaki çökük olan yeri işaret eder, sıkıntı ise zor atlatılan bir zamanı gösterir. Kalıntı dendiğinde ya zamandan veya mekândan geride kalmış şeylerden bahsedilmiş olur ki zarf da zaten zaman ve mekânın ismidir.

 

Mevzumuzu izah etmiş olduk ancak ola ki bu bereketli “inde” acaba nasıl/ne asıl bir kelime ki Türkçede böyle olmuş, sen bütün bunları yoksa uyduruyor musun diye meraklanalar olabilir. Hem bizim hem de meraklıları için âdetimiz olduğu üzere Okyanus’un bu zarf hakkında söyledikleri faydadan hali olmadığından ve bu söylediklerimizi garib bulanlar görsün diye iktibasımızı yapacağız.

 

Mezkûr masdar hakkında Okyanus’un bize verdiği malumat şöyledir:

 

...İnde  ande ünde aynın harekat-ı selası ve nunun sükunü ve dalın fethiyle bir isimdir ki mekan-ı kurb ve huzura delalet eder hissi ve gerek manevi olsun türkide andan katında  ile ve fariside nezd ile tabir olunur ve bu zarf ğayr-i mütemekkindir müktezay-ı izafet üzre zemani olur ve ana huruf-ü cardan ancak min harf-i cerri dahil olur tekulü ci’tü inde tului-şşemsi ve ci’tü min indihi  ve kah olur ki zarf olmayarak istimal olunur yükalü indi keza fe yükalü ve leke indü birrefi  ve kah olur ki anınla kalb ve makul irade olunur yani kahca huzur-u kalbiye delalet eder ki itikad manasına istimal olunur tekulü indi keza ey fi kalbi ve itikadi  keza ve kahca makulde yani huzur-u hissiye zarf olduğu gibi huzur-u maneviyeye de zarf olur yükalü indehu hayrün ev şerrün  ve kah olur ki anınla iğra olunur yani ism-i fiil-i emr olur iğra ve tahsis manasına tekulü indeke zeyden ey huzhü vela tekul ila indihi ve ila ledünhü  yani bu iki kelimeye vech-i mesrud üzre min harfi mahsus olmağla ila harfiyle lahn ve hatadır hariri dürretül gavvasda bu vech üzere tahkik eylemişdir ki inde kelimesine huruf-i cardan heman min harf-i cerri dahil olur zira min ümm-ü carredir… ve inde  kelimesi kezalik ande ve unda hereke-i selaseyle nahiye manasınadır el-anedü  fethateynle canib manasınadır yükalü cae min indihi ey min canibihi ...